در دهه های ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰، با ظهور فناوری های نوین به ویژه فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT)، جهان شاهد تحولات بنیادینی در حوزه مدیریت و حکمرانی بود. به دلیل افزایش حجم داده ها و پیچیدگی آن ها، بازنگری در رویکردهای سنتی مدیریتی و سیاست گذاری های عمومی الزامی نمود. در این دوره، مفهوم حکمرانی هوشمند به عنوان رویکردی نوآورانه مطرح شد که با بهره گیری از فناوری های دیجیتال، مشارکت فعال شهروندان و شفافیت بیشتر، به بهبود کیفیت خدمات عمومی و افزایش پاسخگویی کمک می کند. حکمرانی هوشمند، پلی میان فناوری و جامعه است که نقش محوری شهروندان را در فرایند تصمیم گیری برجسته می سازد.

ضرورت و اهداف پژوهش

در سال های ۱۹۸۰ تا ۱۹۹۰، فناوری های نوین به ویژه فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) به سرعت رشد کردند. در همین سال ها، بسترها و داده های بزرگ و پیچیده نیز شکل گرفتند. این تحولات نیاز به تغییر در روندهای مدیریتی کلان را به همراه داشت. همچنین، نیاز به اصلاح خط مشی های عمومی برای بهبود کیفیت زندگی شهروندان و خدمات عمومی بیش از پیش احساس شد. در همین راستا ادبیات حکمرانی هوشمند کم کم شروع به بروز و ظهور پیدا کرد.

حکمرانی هوشمند یک فرایند پیچیده تغییر نهادی است که از طریق به کار گیری مفاهیمی چون مشارکت عمومی، فناوری اطلاعات، دولت و مشارکت الکترونیک، به دنبال ایجاد نظام حکمرانی شهروند مدار مبتنی بر بستر فناوری اطلاعات است. این نوع از حکمرانی می تواند به افزایش شفافیت، پاسخگویی و مشارکت شهروندان و همچنین اشراف بیشتر حاکمیت در جهت حل مسائل حکمرانی کمک کند. در این راستا، نقش شهروندان به عنوان بازیگران اصلی در فرایند حکمرانی هوشمند اهمیت ویژه ای دارد. از همین رو پژوهش حاضر به بررسی نقش مشارکت شهروندان در حکمرانی هوشمند، نمونه های موفق، الزامات و چالش های آن پرداخته است.

نسل های دولت الکترونیک

برای درک تحولات نظام مدیریتی دولتی و رسیدن به حکمرانی هوشمند، ضروری است سیر پیشرفت دولت الکترونیکی مورد بررسی قرار گیرد. دولت الکترونیکی دارای سه نسل است که نسل سوم آن به عنوان «دولت هوشمند» شناخته می شود. در حالی که بیشتر کشورها در مرحله گذار از نسل اول دولت الکترونیکی، یعنی اطلاعاتی سازی، به سمت نسل دوم یعنی انتقال الکترونیکی قرار دارند؛ تنها تعداد کمی از کشورها به سمت نسل سوم، یعنی دولت هوشمند، پیش می روند.

ویژگی های نسل اول

ویژگی های نسل اول شامل تمرکز بر فناوری، رویکرد عرضه محور و فروشنده محور بودن دولت است. در این نسل، پایگاه های داده سازمانی تقویت شده و اقداماتی نظیر یکپارچگی، تسهیم داده، توسعه زیرساخت و ارائه خدمات محدود صورت می گیرد. مشارکت شهروندان و بخش خصوصی در این مرحله محدود است و دولت محور اصلی نظام مدیریت به شمار می رود.

ویژگی های نسل دوم

نسل دوم دولت الکترونیکی که به انتقال الکترونیکی شناخته می شود، به مفهوم تبدیل دولت به ساختاری یکپارچه و شهروند محور اتکا دارد. در این نسل، دولت به سوی باز بودن به روی مردم حرکت کرده و نوآوری در حاکمیت جایگاه ویژه ای دارد. همچنین تلاش می شود عملیات دولتی با بهره گیری از تعامل موثر با محیط بیرونی به انجام برسد.

نسبت حکمرانی هوشمند با توسعه پایدار و مشارکت شهروندان

حکمرانی هوشمند با بازکردن ساختارهای تصمیم سازی و تصمیم گیری، امکان مشارکت فعال شهروندان را فراهم می آورد و بدین ترتیب ظرفیت های متنوعی را در زمینه های مذکور ایجاد می کند. حکمرانی الکترونیکی شهروندمحور، مکانیسمی نوین برای دولت به شمار می آید که از فناوری اطلاعات و ارتباطات بهره می جوید تا مشارکت شهروندان را در گفتمان سیاسی و فرایند تصمیم گیری تقویت کند و از این طریق، بر تغییرات معنادار در سیاست های عمومی و فرایند حکمرانی اثرگذار باشد.

نقش مشارکت شهروندان در حکمرانی هوشمند

مشارکت شهروندان در حکمرانی هوشمند یکی از اصول کلیدی است که به افزایش شفافیت، پاسخگویی و بهبود تصمیم گیری های دولتی کمک می کند. حکمرانی هوشمند به واسطه استفاده از فناوری های دیجیتال، شهروندان را به طور فعال در فرایندهای سیاسی و اجتماعی دخالت می دهد. به طور کلی، مشارکت شهروندان در حکمرانی هوشمند از طریق ابزارها و مکانیسم های دیجیتالی، به شهروندان قدرت و توانایی های جدیدی می دهد. در ادامه برخی از مهم ترین روش های مشارکت شهروندان در حکمرانی هوشمند و اختیارات آن ها بررسی می شود:

دسترسی به اطلاعات و شفافیت

یکی از اصلی ترین ابزارهای مشارکت شهروندان در حکمرانی هوشمند، دسترسی به اطلاعات است. فناوری های دیجیتال امکان دسترسی به داده های دولتی و اطلاعات عمومی را به صورت آنی و شفاف فراهم می کنند. این داده ها ممکن است شامل بودجه های دولتی، پروژه های زیرساختی، برنامه های شهری و قوانین و مقررات جدید باشد.

• شفافیت در تصمیم گیری ها: شهروندان از طریق پلتفرم های دیجیتال می توانند به اطلاعات مربوط به سیاست گذاری ها و تصمیم گیری های دولتی دسترسی داشته باشند و آن ها را ارزیابی کنند؛
• پورتال های داده های باز (Open Data Portals): پورتال های داده باز، اطلاعات دولتی از جمله بودجه و پروژه های زیرساختی را به صورت عمومی در دسترس قرار می دهند و شهروندان را قادر می سازند داده ها را تحلیل و برای حل مشکلات شهری، راه حل های نوآورانه ارائه کنند.

پلتفرم های مشارکتی و ابزارهای دیجیتال

شهروندان می توانند از طریق پلتفرم های دیجیتال نظرات و پیشنهادات خود را مطرح کرده و در فرایندهای تصمیم گیری شرکت کنند. این ابزارها به آن ها امکان می دهند که نظراتشان را با مقامات دولتی به اشتراک بگذارند و حتی در طراحی سیاست های جدید نقش داشته باشند.

• پلتفرم های رای گیری آنلاین: برخی از کشورها از سیستم های رای گیری الکترونیک استفاده می کنند که به شهروندان امکان می دهد در انتخابات و رفراندوم های مختلف به صورت آنلاین شرکت کنند؛
• پلتفرم های مشاوره عمومی: دولت ها از پلتفرم های دیجیتال برای مشورت عمومی استفاده می کنند. در این فرایند، شهروندان می توانند درباره طرح های جدید، قوانین یا پروژه های زیرساختی نظر دهند و پیشنهادهای خود را مطرح کنند.

توانمندسازی شهروندان از طریق داده ها

حکمرانی هوشمند به شهروندان اجازه می دهد از داده ها و فناوری های نوین برای توانمندسازی خود استفاده کنند. داده های جمع آوری شده از شهرها و جامعه به شهروندان اجازه می دهد که مسائل مختلف را شناسایی کرده و به ارائه راهکارهای خلاقانه بپردازند.

• نظارت بر خدمات عمومی: شهروندان می توانند از طریق برنامه ها و پلتفرم های دیجیتال کیفیت خدمات عمومی مانند حمل و نقل، بهداشت، یا نظافت شهری را رصد کنند و مشکلات را به نهادهای مربوطه گزارش دهند؛
• استفاده از داده های کلان (Big Data): شهروندان و سازمان های مدنی می توانند از داده های کلان برای تحلیل الگوهای رفتاری و مسائل شهری استفاده کنند و پیشنهادهایی برای بهبود سیاست ها ارائه دهند.

نمونه های موفق حکمرانی هوشمند

در این بخش سه نمونه موفق از حکمرانی هوشمند مورد بررسی قرار گرفته است:

• تایوان: پروژه «بودجه ریزی مشارکتی شهروندان» تایوان به شهروندان امکان می دهد در تصمیم گیری های مالی دولت محلی مشارکت کنند. مراحل آن شامل شناسایی نیازها از طریق نظرسنجی ها و جلسات عمومی، توسعه پروژه های بهبود خدمات و زیرساخت ها، تخصیص بودجه به پروژه ها و رای گیری عمومی برای انتخاب اولویت هاست. پس از تعیین پروژه های منتخب، مقامات محلی آن ها را اجرا و پیشرفت را نظارت می کنند. در پایان دوره، با ارزیابی نتایج و جمع آوری بازخورد از شهروندان، کیفیت خدمات و تاثیر پروژه ها بررسی می شود. این فرایند بر شفافیت و مشارکت مستقیم مردم در مدیریت بودجه تاکید دارد؛
• سنگاپور: سنگاپور طرح «شهر فردا» را با هدف بهینه سازی خدمات شهری از طریق فناوری های نوین اجرا کرده است. این برنامه با استفاده از سنسورها و داده های کلان، مدیریت ترافیک، امنیت و خدمات عمومی را بهبود می بخشد. همچنین، پلتفرم جغرافیایی «OneMap» اطلاعات دقیق درباره خدمات، حمل و نقل و امکانات شهر را به شهروندان ارائه می کند و مشارکت آن ها را افزایش می دهد؛
• امارات متحده عربی: شهر دبی برنامه «دبی هوشمند» را برای تبدیل به یکی از هوشمندترین شهرهای جهان اجرا کرده است. این طرح شامل خدمات دیجیتال، مدیریت ترافیک و ارائه خدمات دولتی آنلاین است. شهروندان با اپلیکیشن های موبایل قادر به انجام پرداخت، درخواست مجوز و دسترسی به اطلاعات هستند.

الزامات تحقق حکمرانی هوشمند

برای آنکه بتوان نظام تصمیم گیری کلان و تعیین خط مشی های سیاست گذاری در یک کشور بر اساس حکمرانی هوشمند برنامه ریزی کرد باید چند اقدام اساسی صورت گیرد که برخی از این اقدامات عبارتند از:

• پذیرش فناوری های دیجیتال: از پلتفرم های آنلاین و اپلیکیشن های موبایل به منظور ارائه خدمات عمومی بهره برداری شود و همچنین از تحلیل داده ها برای ارتقاء فرایند تصمیم گیری و توسعه سیاست ها استفاده شود؛
• بهبود مدیریت داده ها: ابتکارات داده های باز با هدف به اشتراک گذاری داده های دولتی با شهروندان راه اندازی شود، به گونه ای که جمع آوری، ذخیره سازی و مدیریت داده ها با رعایت اصول امنیتی و اخلاقی تضمین شود. همچنین از تحلیل داده های حجیم برای استخراج بینش های عمیق و ارتقای کیفیت خدمات ارائه شده بهره برداری شود؛
• ترویج شفافیت و پاسخگویی: بسترهای نظارت مردمی برای تسهیل مشارکت فعال و نظارت شهروندان ایجاد شود. ابزارها و داشبوردهای گزارش دهی دیجیتال جهت رصد و ارزیابی عملکرد دولت پیاده سازی شود. همچنین، با تشویق مشارکت گسترده شهروندان در فرایندهای حکمرانی، فرهنگ شفافیت و حکمرانی باز تقویت شود.

چالش ها و موانع مشارکت شهروندان در حکمرانی هوشمند

چالش های متعدد ممکن است مانع از مشارکت موثر شهروندان در حکمرانی هوشمند شود که برخی از آن ها عبارتند از:

• عدم دسترسی به فناوری: برخی از شهروندان ممکن است به فناوری های دیجیتال دسترسی نداشته باشند که این می تواند باعث نابرابری در مشارکت و استفاده از خدمات شود؛
• ضعف زیرساختی در حوزه دیجیتال: یکی از چالش های حکمرانی هوشمند، ایجاد و توسعه زیرساخت های دیجیتال در سازمان ها و نهادهای مربوطه است. زیرساخت ها دربرگیرنده انواع لایه های فنی و سخت افزاری و زیرساخت های سیستمی شامل انواع نرم افزارها و پلتفرم های مشارکتی است؛
• عدم آگاهی و آموزش: کمبود اطلاعات و آموزش در مورد استفاده از ابزارهای دیجیتال می تواند مانع از مشارکت فعال شهروندان شود. فقدان سواد دیجیتال به طور فزاینده ای بر پتانسیل کامل فرد برای اینکه یک کنشگر شایسته، یک کارمند توانمند یا یک شهروند متعهد باشد، دلالت می کند؛
• حریم خصوصی و امنیت: امروزه، امنیت سایبری به طور فزاینده ای در سطح ملی و بین المللی مورد بحث قرار می گیرد. نارضایتی فزاینده از نقش بی ثبات کننده عملیات سایبری، منجر به این شده که بازیگران دولتی و غیردولتی به دنبال راه هایی برای کنترل خطر تشدید تنش و درگیری از طرق مختلف باشند. نگرانی های مربوط به حریم خصوصی و امنیت داده ها می تواند از تمایل شهروندان به مشارکت کاسته و اعتماد آن ها را خدشه دار کند.

جمع بندی

حکمرانی هوشمند با بهره گیری از فناوری اطلاعات و ارتباطات، مسیر جدیدی برای مشارکت فعال و موثر شهروندان در فرایندهای حکمرانی فراهم کرده است. این رویکرد با افزایش شفافیت، پاسخگویی و دسترسی به اطلاعات، کیفیت خدمات عمومی را بهبود می بخشد و امکان تصمیم گیری بهتر و مبتنی بر داده را ایجاد می کند. تجربیات موفق کشورهایی مانند تایوان، سنگاپور و امارات نشان می دهد که اجرای برنامه های هوشمند می تواند نقش شهروندان را در مدیریت شهری و سیاست گذاری تقویت کند. با این حال، چالش هایی مانند فقدان دسترسی به فناوری، ضعف زیرساخت ها، کمبود آموزش و نگرانی های امنیتی، موانعی جدی در مسیر تحقق حکمرانی هوشمند هستند. تحقق اهداف این نوع حکمرانی نیازمند اقدامات هماهنگ در زمینه توسعه فناوری، آموزش، ارتقای شفافیت و تقویت فرهنگ مشارکت است تا بتواند به توسعه پایدار و ارتقای کیفیت زندگی شهروندان منجر شود.

✍️ محمدعلی غفوریان

مطالعه بیشتر